اطلاعات بازدید گنبد جبلیه کرمان
بنایی هشت ضلعی و به اعتقاد مردم کرمان ساخته شده از شیر شتر و سفیده تخم‌مرغ است که به گنبد جبلیه شیر شتر معروف است. این گنبد نماد ایستادگی و مقاومت مردم کرمان در روزگاران قدیم است و به گفته مورخان، آنچه که امروز می‌بینیم، گویای تمام حقیقت و روایت اصلی این بنای تاریخی نیست و احتمالا داستان‌ها و رازهای ناگفته بسیاری را در دل خود، جای داده است.
برج گنبد جبلیه در کجاست؟
خیلی های شاید ندانند گنبد جبلیه از آثار تاریخی کدام شهر است. این گنبد از آثار تاریخی ارزشمند و باشکوه ایران است که در شهر قدیمی کرمان قرار دارد. این بنای بزرگ و البته عجیب، تماما از سنگ ساخته شده و به دلیل استحکام قابل توجه بنا، هنوز پس از گذشت قرن‌ها سالم مانده است. برای دیدن این گنبد باید به سمت شرقی کرمان بروید. می‌توانید این گنبد را در فاصله کمی از دو قبرستان به نام‌های قبرستان صاحب‌الزمان و قبرستان سیدحسین ببیند. نکته جالب در مورد گنبد جبلیه کرمان، اعتقاد مردم به استفاده از شیر شتر و سفیده تخم‌مرغ به جای آب در ساخت این اثر سنگی عظیم است. در واقع می‌توان استحکام بی‌نظیر این گنبد تاریخی را که در طی دوران و حوادث مختلف گذشته همچنان استوار باقی‌مانده است، همین نکته دانست. در صورتی که به کرمان سفر کردید و به دنبال هتل‌های نزدیک برج گنبد جبلیه هستید، می‌توانید در هتل پارس کرمان اقامت کنید. فاصله این هتل تا برج جبلیه، 15 کیلومتر است و حدودا 17 دقیقه زمان نیاز دارید تا به مقصد برسید.
قدمت برج گنبد جبلیه کرمان
در مورد تاریخچه و علت ساخت این گنبد هنوز اطلاعات دقیقی به‌دست نیامده است. برخی از ایرانیان براین باورند، برج گنبد جبلیه شیر شتر درواقع آتشکده یا مدفن یکی از زرتشتیان است. گروهی دیگر این مطلب را رد کرده و معتقدند این مکان تاریخی مزار شخصی به نام «سید محمد تباشیری» است. البته برای اثبات این دو ادعا، مدارک و اسناد قابل قبولی وجود ندارد. جالب است بدانید، برخی از پژوهشگران اروپایی مانند «هیلن براند» زمان ساخت گنبد را دوران حکومت سلجوقیان می‌دانند. هرچند باز هم نمی‌توان صحت این ادعا را تایید کرد. چون «جبلی» در حقیقت کلمه تحریف‌شده «گبری» است. چون به این گنبد «گنبد گبری» هم گفته میشود، احتمالا طبق قواعد اشتقاق‌های فارسی، حرف «گ» به حرف «ج» تبدیل شده است و این تحریف نشان می‌دهد، قدمت گنبد جبلیه به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و احتمالا از بناهای زرتشتی و گبری است.
البته ممکن است با دیدن گنبد این سوال برایتان مطرح شود، که اگر چنین است پس چرا هیچ شباهتی به آتشکده‌های زرتشتیان و بناهای قبل از اسلام ندارد که باز هم نمی‌توان پاسخی برای این سوال یافت. برخی دیگر از محققان و ایران‌شناسان برج گنبد جبلیه کرمان را که جزو مکان های تاریخی دیدنی های کرمان محسوب می شود، متعلق به اواخر دوران حکومت ساسانیان می‌دانند که در اوایل اسلام مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. البته این احتمال را هم می‌دهند که بنای جبلیه در اوایل دوران اسلامی و با الهام‌گیری از معماری ساسانیان ساخته شده و آن را در دوره‌های مختلفی مانند دوره سلجوقیان و به دستور محمد بن الیاس تعمیر کرده‌اند. با توجه به عکس‌های برجای مانده از این گنبد که بیش از صد سال قدمت دارد و توسط کنسولگری انگلیس ثبت شده است، می‌توان یکی از مهمترین دلایل سالم‌ماندن گنبد را حضور یک تپه در مجاورت این بنای عظیم دانست که مانع از تخریب گنبد توسط انواع سیل و طوفان‌ها شده است. در مورد ابعاد گنبد جبلیه شیر شتر هم به کتاب «هشت سال در ایران»، نوشته «سرپرسی سایکس»، رجوع می‌کنیم. سرپرسی سایکس، از ژنرال‌های انگلیسی است که در سال 1271 هجری و پیش از دوران مشروطه در ایران به کشور سفر و کنسولگری انگلیس را در شهر کرمان افتتاح کرد. در این کتاب چنین نوشته شده است:
«از قبرستان که رد می‌شوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن 18 فوت (5.5 متر) و هر یال آن نیز 18 فوت و پوشش آن آجری و منتهی‌الیه آن دایره می‌باشد. این محل را جبیله می‌نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد است.»
معماری بنای گنبد جبلیه کرمان
همان طور که اشاره کردیم، این گنبد یک بنای هشت ضلعی است که تماما از سنگ و با استفاده از گچ ساخته شده است. معماران عرض پی ساختمان گنبد را در پایه برابر با 3 متر تخمین زده‌اند. می‌توانید در هشت طرف گنبد، هشت در ببینید که عرض هر کدام برابر با 2 متر است. جدیدا برای استحکام بیشتر بنا و پیشگیری از ریزش و خراب‌شدن آن، درگاه‌ها را با سنگ بسته و تنها یکی از هشت در باز است. در پلان گنبد جبلیه کرمان مصالح استفاده شده در سقف گنبد هم از آجر است و به‌نظر می‌رسد برای تزئینات بخش داخلی این قسمت از تزئینات گچبری استفاده شده است. البته گفته میشود تزئیناتی که در بالای سقف وجود داشته ریخته و تزئینات بخش پایینی هم در صورت وجود، از بین رفته است. سازندگان این اثر ارزشمند تاریخی برای ساخت بخش بیرونی دیوارها از مصالحی همچون سنگ لاشه با ملات گچ و ساخت قسمت داخلی دیوارها با آهک استفاده کرده‌اند. در قسمت بالای ساختمان می‌توانید یک گنبد به شکل دو هلال مشاهده کنید که قطر داخلی هر کدام 5.5 متر و هر یال هم 5.5 متر است. برای پوشش گنبد از آجر استفاده شده و قسمت منتهی‌الیه گنبد هم به شکل دایره ساخته شده است.
قبلا هم گفتیم، مردم کرمان معتقدند در ساخت بنای گنبد جبلیه کرمان به جای آب از مصالح شیر شتر و سفیده تخم‌مرغ استفاده شده است. البته هرچند صحت این اعتقاد هنوز ثابت نشده و تعدادی از کارشناسان و صاحب‌نظران این ادعا را رد کرده‌اند. ولی این درحالی است که برخی از معماران و مورخان این مطلب را دلیل بزرگی بر سالم‌ماندن این عمارت قدیمی طی دوران تاریخی مختلف می‌دانند. درختکاری مساحت قابل توجهی از محیط عمارت جبلیه را پوشانده است و یک جنگل مصنوعی به چشم می‌خورد. درختان سرو و کاج پوشش این جنگل مصنوعی است که به نام «جنگل قائم» نامگذاری شده است. امروزه به تفرجگاه بسیاری از مردم کرمان تبدیل شده است. بد نیست بدانید این گنبد در سال 1316 به همت وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال 1383 پس از آنکه مرمت و تعمیر در بخش‌هایی از آن صورت گرفت، به گنجینه جبلیه (کتبیه‌های تاریخی) تبدیل شد. دلیل این امر هم کشف تعدادی کتیبه قدیمی در این اثر تاریخی است.
مهمترین آثار تاریخی بنای گنبد جبلیه شیر شتر
برای بازدید از این گنبد ابتدا باید به شرقی‌ترین قسمت شهر کرمان و به سمت دامنه کوه‌های مسجد صاحب‌الزمان و خیابان زریسف از خیابان‌های واقع در بافت تاریخی کرمان بروید. دو قبرستان صاحب‌الزمان و سیدحسین در نزدیکی گنبد قرار دارد که پس از عبور از آنها می‌توانید، ساختمان هشت‌ضلعی سنگی را ببینید. تماشای بنای بیرونی گنبد ساعت یا روز خاصی ندارد و هر زمان مایل باشید می‌توانید از آن دیدن کنید. این در حالی است که در ایام تعطیل درب ورودی گنبد را می‌بنند و گردشگران نمی‌توانند از فضای داخلی و نمای درونی گنبد، دیدن کنند. برای رسیدن به گنبد جبلیه شهر کرمان می‌توانید در میدان ارگ سوار اتوبوس‌های کرمان‌گردی شوید و بعد از تماشای مسجد امام، میدان مشتاق، قلعه‌های دختر و اردشیر و خیابان زریسف به گنبد برسید. در بنای گنبد جبلیه شیر شتر آثار تاریخی مهمی وجود دارد که بازدید از آنها خالی از لطف نخواهد بود:
موزه سنگ گنبد جبلیه کرمان
در موزه سنگ، کتیبه‌ها و سنگ قبور تاریخی مختلفی نگهداری میشود. که قدمت برخی از آنها به سال 425 هجری قمری بازمی‌گردد. جالب است بدانید در موزه سنگ این گنبد بیش از 50 کتیبه سنگی نگهداری میشود و تاریخ هر کدام از آنها دوران مختلف تاریخی را بازگو می‌‌کند. از مهمترین سنگ‌های حجاری شده در این موزه سنگ می‌توان به سنگ هزارساله رابر، سنگ مقبره خواجه اتابک متعلق به دوران سلجوقیان، سردر حمام گنجعلی‌خان و نمونه‌های ارزشمند دیگری اشاره کرد.
کتیبه های کشف شده در گنجینه جبلیه
طی مرمت و تعمیراتی که در گنبد جبلیه کرمان انجام شده است، تعدادی کتیبه قدیمی و باارزش به‌دست آمد. کتیبه مسجد آبدر اشکان یکی از این کشفیات است که در گنجینه جبلیه نگهداری میشود. کتیبه روی سنگی طبیعی نقش بسته و خطی که بر آن حک شده، خط کوفی است. به‌نظر می‌رسد این کتیبه متعلق به بنای یادبود مسجدی است متعلق به سال 425 هجری قمری در ارتفاعات شمال شهر رابر، آبادی آبدر اشکان که به اشکون هم نامیده میشود و در شهرستان بافت قرار دارد. به‌نظر می‌رسد در دوران آل بویه فردی به نام «عبدالله بن یوسف»، دستور داد در تپه‌ای که به «خمروتی»، شهرت داشت و در مزرعه «آبدر»، آن را بسازند. «سنگ عصین»، یا «سنگ رعد و برق»، دیگر نام‌هایی است که کتیبه را به آن می‌شناسند. این کتیبه در نزد اهالی روستا بسیار مهم و خاص است و می‌توان آن را از قدیمی‌ترین کتیبه‌های گنجینه جبلیه معرفی کرد. کتیبه دیگری که در بنا و برج گنبد جبلیه شیر شتر در استان کرمان کشف شده است، مربوط به سنگ قبری است بسیار کوچک به ابعاد 26 در 22 سانتی‌متر. این سنگ قبر در سال 1377 توسط «وسط احمد ایلاقی»، از کشاورزان دهستان «قائم آباد»، کشف و به سازمان میراث فرهنگی استان کرمان، تحویل داده شد. کتیبه سنگ قبر از دو قسمت تشکیل شده است.
